Enkele begrippen nader verklaard: Proletariaat, Bourgeoisie en Petit-Bourgeoisie

“De walserij”, Adolf von Menzel (1815-1905). Menzel was een van de eerste schilders die de industriële revolutie als thema koos.

I – De bourgeoisie of kapitalistische klasse

Men geeft de naam bourgeoisie (of kapitalistische klasse) aan de uitbuitersklasse van de kapitalistische productiewijze. Waar komt deze naam vandaan? Ze heet kapitalistisch omdat zij de baas over het kapitaal is. En wat is het kapitaal? Allereerst moet opgemerkt worden dat “kapitaal” niet hetzelfde is als “geld”. Een vrek die zijn geld in een oude sok bewaard en het ook alleen maar bewaart, is geen kapitalist. Alleen dat geld gebruikt om productiemiddelen en arbeidskracht te kopen, om zo meer geld te krijgen dan erin geïnvesteerd is, – d.w.z. om meerwaarde [1] te verkrijgen – heet kapitaal.

Daarom kan niet iedere machine beschouwd worden als kapitaal. De naaimachine van een huismoeder, die ze gebruikt om kleren voor haar gezin te maken, kan men geen kapitaal noemen. Ook kan men het geld dat besteed wordt om arbeidskracht te kopen om huishoudelijk werk te doen géén kapitaal noemen. In deze gevallen produceren noch de arbeidskracht, noch de machines winst (liever gezegd: meerwaarde); ze worden allebei gebruikt om bepaalde diensten te verrichten.

De kapitalist, die bijvoorbeeld een fabriek wil bouwen, heeft niet altijd genoeg geld om dat te doen. Wat doet hij dan? Hij vraagt het te leen bij een bank, bij welke andere kapitalisten geld bijeen hebben gebracht. Hiermee zet hij een fabriek op en begint hij te produceren. Maar verkoopt hij meteen de zo verkregen producten? Over het algemeen niet, al moet hij snel het geld terugkrijgen om door te kunnen gaan met produceren. Als hij zou proberen door de verkoop van zijn producten het uitgegeven geld terug te krijgen, zou hij de fabriek een tijdje stil moeten leggen en dat zou hem nadeel berokkenen. Wat doet hij dan? Hij verkoopt zijn producten aan andere kapitalisten, opdat dezen ze op hun beurt aan de consumenten verkopen.

Zo krijgen we drie soorten kapitalisten:

– de kapitalisten die eigenaar zijn van het geld, ofwel de bankiers

– de kapitalisten in de industrie, de eigenaren van de fabrieken

– de kapitalisten in de handel: de eigenaren van de distributie-bedrijven

De meerwaarde, die het productieproces als zodanig oplevert, wordt tussen deze drie verdeeld. Om welke reden staat de industriële kapitalist een deel van de meerwaarde, die hij aan zijn arbeiders onttrekt, af aan zijn twee collega-kapitalisten? Omdat hij zo aardig is en zijn vriendjes wilt helpen? Nee!

Hij doet het alleen maar, omdat het systeem hem dwingt van zijn twee collega's gebruik te maken om meer te verdienen. Wat hij verliest door de meerwaarde te delen, krijgt hij met winst terug doordat hij sneller met het productieproces door kan gaan. De industriële kapitalist eigent zich de meerwaarde toe. Maar omdat hij de samenwerking van de financiële en commerciële kapitalist nodig heeft om dit te benutten, zegt Marx dat deze laatste twee de meerwaarde “tot stand brengen”, d.w.z. dat zij hem concreet mogelijk maken.

De industriële kapitalist wint er niets bij, het product waarin de niet-betaalde arbeid of meerwaarde geconcretiseerd is, zelf te houden, als hij het niet voor elkaar krijgt dit product te verkopen. Dit is namelijk nodig om het beginkapitaal terug te krijgen plus het toegevoegde geld, dat vervolgens kapitaal wordt.

Marx noemde deze interne verdeling binnen de kapitalistische klasse of bourgeoisie; een verdeling in klassenfracties:

– de financiële bourgeoisie

– de commerciële bourgeoisie, en

– de industriële bourgeoisie

Tussen deze verschillende fracties kunnen tegenstellingen bestaan; maar die zijn steeds ondergeschikt aan de belangrijkste tegenstelling: die tussen de gehele kapitalistische klasse en het proletariaat.

Deze verdeling van de bourgeoisie in fracties bestaat vooral tijdens de vrije concurrentie periode van het kapitalisme. Later leidt namelijk de kapitalistische centralisatie tot de fusie van industrieel, commercieel en financieel-kapitalisme. Dit is het stadium van het monopolie-kapitalisme, waarin de drie soorten kapitaal zich weer in dezelfde handen concentreren. Dan komen er nieuwe tegenstellingen naar voren in de kapitalistische klasse: tussen de monopolistische bourgeoisie en de rest: de niet-monopolistische middelgrote en kleine bourgeoisie, die op verschillende manieren te lijden hebben van de monopolistische uitbuiting.

Tenslotte is het belangrijk erop te wijzen, dat de kapitalistische klasse gebruik maakt van de industriële, commerciële en financiële mechanismen om het hele kapitalistische productieproces te controleren en te leiden.

We noemen daarom de bourgeoisie of kapitalistische klasse de klasse, die het kapitalistische productiesysteem controleert en leidt. Met bijeengegaard (geaccumuleerd) geld koopt zij productiemiddelen en arbeidskracht ten einde meer geld te krijgen dan zij geïnvesteerd had om het proces op gang te krijgen; geld dat zij verkrijgt uit niet-betaalde arbeid van arbeiders in de industriële sector. [2] 

II – Het begrip proletariaat of arbeidersklasse

Het proletariaat (of de arbeidersklasse) is de klasse, die uitgebuit wordt door de kapitalistische productiewijze. Kunnen wij al die mensen die geen productiemiddelen bezitten en hun arbeidskracht moeten verkopen voor loon om te leven, als het proletariaat omschrijven? M.a.w. is proletariaat hetzelfde als de klasse van mensen in loondienst?

Een zo brede definitie zou onder het begrip 'proletariaat' al die mensen verstaan die hun arbeidskracht verkopen; en ze zou geen onderscheid maken tussen het kopen van arbeidskracht om meerwaarde te verkrijgen en het kopen van arbeidskracht om bepaalde diensten te laten verrichten, hetzij privé (huishoudelijke hulp bijvoorbeeld), hetzij voor de gemeenschap (belastingsambtenaar bijvoorbeeld). Even zo goed als niet ieder mens die geld bezit kapitalist is, is niet iedereen die zijn arbeidskracht verkoopt een arbeider.

De arbeidersklasse wordt alleen gevormd door die mensen, die door hun arbeidskracht te verkopen, meerwaarde produceren of realiseren voor hen die arbeidskracht kopen; d.w.z. zij wordt gevormd door de arbeiders in de industrie, in de handel en bij de banken.

Zoals we al eerder hebben gezien, zijn de commerciële en de financiële kapitalisten even kapitalistisch als de industriële, hoewel alleen op het niveau van de industriële productie meerwaarde wordt verkregen. Zo zijn de arbeiders, die in de handel of bij de banken werken even zo goed arbeiders als zij die in de industrie werken. Dat de bourgeoisie de arbeiders die in de handel en bij banken werken employe's noemt, is niets anders dan de zoveelste manier om de arbeidersklasse te verdelen. Zo hebben we drie sectoren van de arbeidersklasse te onderscheiden, die corresponderen met de drie fracties van de bourgeoisie:

– arbeiders in de industrie

– arbeiders in de handel, en

– arbeiders bij de banken

Door te stellen dat alleen mensen als arbeider beschouwd kunnen worden, die het aan de koper van hun arbeidskracht mogelijk maken meerwaarde te verkrijgen, beperken wij het begrip proletariaat of arbeidersklasse tot alleen die mensen die direct verbonden zijn met het productieproces en de distributie van goederen. We sluiten dus in dit begrip niet in die arbeiders, die hun arbeidskracht voor een loon aan de staat verkopen: ambtenaren (leraren, militairen, rechters e.d.), of aan organisaties of personen waarvoor zij bepaalde diensten verrichten (kappersbedienden, dienstmeisjes, tuinlieden etc.).

Nadat we dit eerste onderscheid hebben gemaakt, moeten we ons nog afvragen of we al die mensen, die hun arbeidskracht voor een loon binnen het productieproces en de goederendistributie verkopen, als arbeidersklasse of proletariaat kunnen beschouwen. Als we dit doen moeten we ook de fabrieksdirecteuren en hoge chefs in de fabrieken, de distributiebedrijven en de banken als 'arbeiders' beschouwen. Om dit te verduidelijken zullen we eerst moeten bekijken, welke rol deze mensen in de moderne bedrijven spelen.

In de moderne bedrijven, met hun ver doorgevoerde arbeidsspecialisatie, moet er een groep arbeiders zijn, die als belangrijkste functie heeft: Het coördineren van de verschillende gespecialiseerde soorten werk en het leiden van de gehele gang van zaken in het bedrijf. Dit coördinatie- en controlewerk betreft de verschillende secties of productie-eenheden van het bedrijf, tot op het hoogste niveau. Dit wordt beheerd door de directeur, de lagere niveaus door het middenkader. Deze arbeiders, die het werk op de verschillende niveaus controleren en coördineren, vervullen een technische functie. Deze is noodzakelijk voor de voortgang van het bedrijf, precies zoals de dirigent bij een orkest onmisbaar is om het spel van de verschillende musici te coördineren. Maar in het kapitalistische systeem hebben deze arbeiders niet alleen een technische functie, maar ook en vooraleen uitbuitingsfunctie, omdat zij de kapitalist vertegenwoordigen. In de kleine bedrijven zijn het de kapitalisten zelf die de productie leiden en coördineren; maar naarmate hun bedrijven groeien delegeren zij deze functies aan een speciaal soort arbeider.

Precies zoals bij het militaire leger, vereist het arbeidersleger – geplaatst onder het bevel van de kapitalist – een hele reeks generaals (directeuren en chefs) en officieren (inspecteurs, opzichters e.d.), die gedurende het arbeidsproces namens de kapitalist het bevel voeren. Deze 'arbeiders' zijn dus bemiddelaars tussen de arbeiders en de kapitalisten en vertegenwoordigen de belangen van het kapitaal tegenover de arbeiders. Terwijl zij een organisatorische functie in het productieproces vervullen, dienen zij als een verlengstuk van de kapitalistische uitbuiting. Dit is voor de arbeiders zo duidelijk, dat zij vaak een grotere haat koesteren tegen deze arbeiders, die de gehele dag op hun handen zitten te kijken, dan tegen de baas, die slechts sporadisch in de fabriek verschijnt.

Deze verandering van functie moet gepaard gaan met een mentaliteitsverandering van de chefs e.d. tegenover de arbeiders, die onder hun leiding staan. Er moet een geest van wederzijdse samenwerking in het bedrijf bestaan; een geest van hulp aan de arbeiders bij hun nieuwe verantwoordelijkheden; nieuwe methoden van leidinggeven, waardoor de creatieve participatie van alle arbeiders gestimuleerd wordt. Het is belangrijk om in te zien, dat administratieve en organisatorische functies noodzakelijk zijn en dat daarom chefs en bedrijfsleiders onmisbaar zijn in elk bedrijf. Ook is het niet makkelijk voor de arbeiders om deze functies, van de ene dag op de andere, zelf te vervullen, omdat ze een voorbereiding vereisen die over het algemeen jaren duurt.

Kortom: Niet alle arbeiders, die hun arbeidskracht verkopen tegen een loon, maken deel uit van het proletariaat of de arbeidersklasse. Sommigen niet, omdat zij hun arbeidskracht verkopen om diensten te verlenen op het niveau van de bovenbouw of van de onderbouw, en niet om meerwaarde te produceren of te realiseren; anderen niet, omdat ze hoewel ze ertoe bijdragen, dat er meerwaarde geproduceerd wordt

als belangrijkste functie het uitbuiten van de aan hen ondergeschikte arbeiders hebben, zodat deze zoveel mogelijk meerwaarde voor de kapitalist produceren. 

Wij noemen proletariaat of arbeidersklasse dan ook die klasse, die door het kapitalistische productiesysteem uitgebuit wordt en die gevormd wordt door arbeiders, die direct verbonden zijn met de goederenproductie en – distributie, die hun arbeidskracht voor loon verkopen om meerwaarde te produceren of te realiseren door deel-arbeid te verrichten, en die onder bevel van hun superieuren staan, die het proces op verschillende niveaus controleren.

III – Het begrip kleine bourgeoisie (kleine burgerij)

Tot nu toe hebben we de twee grote klassen van de kapitalistische maatschappij bestudeerd: Het proletariaat en de bourgeoisie, die voortkomen uit de kapitalistische productieverhoudingen. Toch bestaan er in elke maatschappij ook nog andere, historisch bepaalde, productieverhoudingen, voor een deel uit de tijd van voor het kapitalisme. Deze productieverhoudingen, zoals ze bestonden in de slaven- en de feodale maatschappij of in de primitieve gemeenschap, kunnen lange tijd naast de kapitalistische verhoudingen blijven voortbestaan.

Dit is het geval geweest met enkele inheemse gemeenschappen in bepaalde Latijns-Amerikaanse gebieden. En het was ook zo in de slavenmaatschappij in het Zuiden van de Verenigde Staten terwijl zich in het Noorden een kapitalistische industrie ontwikkelde. Naarmate echter de overheersende verhoudingen hechter worden, verdwijnen langzamerhand de ondergeschikte, voor-kapitalistische verhoudingen, om op hun beurt in kapitalistische te veranderen. Door het verdwijnen van deze verhoudingen ontstaat er een specifieke productieverhouding: Die van de kleine onafhankelijke producenten die hun producten op de kapitalistische markt verkopen. Door hen 'kleine onafhankelijke producenten' te noemen geven wij aan, dat het arbeiders zijn, die eigenaar zijn van hun productiemiddelen en die geen arbeid van anderen uitbuiten. Zij leven van hun eigen arbeid en die van hun familie en de opbrengst hiervan is over het algemeen net genoeg om in leven te blijven. Dit is het geval met de kleine boer, die een klein stukje grond bezit, dat door hemzelf en door zijn familie wordt bewerkt; en met de naaister, die thuis kleren maakt en de traditionele ambachtsman, die in zijn eigen werkplaats werkt. Maar deze kleine producenten moeten, om hun producten op de markt te verkopen, concurreren met de grote kapitalisten, die veel goedkoper kunnen produceren. De wetten van de kapitalistische concurrentie doen hen verdwijnen en voeren het grootste deel van hen tot het proletariaat (proletarisering). Slechts enkelen van hen slagen erin, dankzij heel speciale omstandigheden om, kapitalist te worden.

Uit het bovenstaande blijkt, dat deze groep als een sociale klasse mag worden beschouwd, die verschilt van het proletariaat en de bourgeoisie in de kapitalistische maatschappij. Deze klasse noemen we: kleine bourgeoisie (of ook wel kleine burgerij). We onderscheiden een kleine bourgeoisie die zich richt op de productie: Ambachtslieden, kleine boeren; en een kleine bourgeoisie die zich richt op de handel: Kleine rondtrekkende handelaren, winkeliers, kioskhouders etc.

De kleine bourgeoisie echter is een overgangsklasse, omdat zij gevormd wordt uit kleine onafhankelijke producenten en handelaren die gebonden zijn aan de kapitalistische markt; het is een klasse die gaat verdwijnen omdat ze uiteenvalt in proletariaat en bourgeoisie. Daarom is het een klasse die tegenstrijdige belangen heeft; aan de ene kant wil ze graag rijker worden en kapitaal verwerven, omdat dit het haar mogelijk zou maken om tot de bourgeoisie of kapitalistische klasse te gaan behoren. Maar aan de andere kant ziet ze zichzelf steeds meer onderdrukt en opgeslokt worden door de kapitalistische klasse, die haar dwingt tot het proletariaat te gaan behoren, met het gevolg dat ze zich met de belangen daarvan gaat vereenzelvigen.

Zo blijkt de kleine bourgeoisie met haar tweeslachtige belangen een soort tussenklasse tussen proletariaat en kapitalisten te zijn.

We noemen kleine bourgeoisie die sociale klasse, die gevormd wordt door kleine onafhankelijke producenten, die hun producten op de markt verkopen.

De kleine burgerij vormt op grond van haar klassenpositie (tussenpositie, innerlijke tegenstrijdigheid) dan ook de sociale basis van het fascisme.

Extra Notities:

[1] Omtrent de kapitalistische klasse: De kunstenaar (schilder, tekenaar, schrijver) zet zijn krachten ook in voor diegenen die geld hebben, een kunstenaar moet leven. Men vindt niet toevallig zeer moeilijk schilderijen en prenten over de situatie van de arbeiders in de vorige eeuw. Daar hebben die kunstenaars geen tijd voor ( 'n paar uitgezonderd – Zie de binnenzijde van deze brochure). Let maar eens op wie er allemaal op die oude schilderijen staan: Rijke burgers, adel... Wie spelen de hoofdrol in de boeken en toneelstukken? De wetenschappers gaan hun kennis inzetten voor degenen die geld hebben. De wetenschapper zegt dat hij “objectief” is, bemoeit zich niet met politiek en dergelijke. Hij vraagt zich niet af waar zijn uitvindingen voor gebruikt zullen worden en wie zijn kennis benut. Tot de dag van vandaag, is het belangrijk wie in de kapitalistische landen profiteert van die kennis: De rijken, want die kopen kennis en worden daardoor rijker. Maar ook dat verandert. Want in zijn strijd ontwikkelt de arbeidersklasse zijn eigen kennis. (Bron: Brochure voor volksontwikkeling)

[2] Meerwaarde = een deel van de totale waarde die door de arbeiders geschapen wordt en die de eigenaars van de productiemiddelen zich toeëigenen. De kapitalist koopt de arbeidskracht van de arbeiders. Door hun arbeid voegen de werknemers aan de oorspronkelijke waarde van de grondstoffen een nieuw geschapen waarde toe. Een deel hiervan verhoogt de productiekosten, nl., de tegenwaarde der lonen (= veranderlijk kapitaal of vk); een ander deel vertegenwoordigt de meerwaarde, nl. de tegenwaarde van het meerwerk (= mw). Indien wij dit vanuit het standpunt van de arbeidsduur en -kracht bekijken, zien wij dat de totale arbeidsdag bestaat uit een sociaal noodzakelijke arbeidsduur (a) en een toegevoegde arbeidsduur (b). Tijdens (a) werkt de arbeider voor de reproductie van het verbruikte kapitaal (ck + vk). Tijdens (b) schept hij een waarde die niet aan hem vergoed wordt, maar die door de patroon toch op de markt gebracht wordt. De waarde van dit meerwerk of meerproduct is de meerwaarde.