Het Turkse Nationalisme als Leerschool

Eerste Wereldoorlog

Er bestaat een lange traditie van contacten tussen het Duitse rijk en het Ottomaanse rijk. Sinds de tweede mislukte poging van de Ottomanen om in 1683 Wenen in te nemen, werden er al diplomatieke relaties gevestigd tussen de twee grootmachten. Onder het leiderschap van de Duitse Kaiser Wilhelm II werden deze banden sterk aangehaald en ontstond er een heus Duits-Ottomaans wapenbroederschap. Het Ottomaanse rijk bleek cruciaal voor de Kaiser zijn aspiraties om een Midden-Europese macht te vormen, die een tegenwicht moest kunnen bieden aan de West-Europese zeemachten enerzijds en het Tsaristische Rusland anderzijds. Kaiser Wilhelm II riep zichzelf uit tot de beschermheer van de Islamitische volkeren. In dat licht werden er verschillende gezamenlijke projecten met de Ottomanen ondernomen, waaronder de vestiging van de ‘Baghdad treinroute’ die via het Ottomaanse rijk naar het Midden-Oosten liep en een uitgebreide militair-economische samenwerking. In de aanloop van de eerste wereldoorlog waren het Duitse- en Ottomaanse rijk onlosmakelijk met elkaar verbonden.  

Het Ottomaanse rijk in de 19de eeuw

De Duits-Ottomaanse ambities naar macht bleven niet onbeantwoord en in 1914 brak de eerste wereldoorlog uit. Het Duitse- en Ottomaanse rijk bundelden hun krachten in de strijd tegen Rusland en de Westerse alliantie. Naar het idee van de Duitse Kaiser riep sultan Mehmed V op 14 november 1914 de Jihad (Heilige oorlog) uit tegen het westen (Groot-Brittanië, Frankrijk en ‘de joden’ in het bijzonder). Dit was tevens een potentiële poging om de miljoenen moslims in de koloniën van Groot-Brittannië en Frankrijk te doen rebelleren tegen hun imperialistische bezetters. Door de inspanningen van de Britse geheim agent T.E. Lawrence (van Arabië) werd dit deels voorkomen, hij wist de Arabische stammen juist te verenigen en te mobiliseren tegen het Ottomaanse rijk, om hen vervolgens te verraden. Na 4 jaar oorlogsinspanningen verloor de Duits-Ottomaanse alliantie de oorlog en vielen beide rijken uiteen. Het Duitse rijk werd aan banden gelegd met het Dictaat van Versailles (1919) en het Sykes-Picot verdrag (dat in het geheim al in 1916 was gesloten door de Britten en Fransen, om het midden-oosten als oorlogsbuit onderling te verdelen) leidde tot het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk.

Het Wapenbroederschap: Kaiser Wilhelm II (Duitse rijk) - Sultan Mehmed V (Ottomaanse rijk) - Tsaar Ferdinand I (Bulgarije) - Kaiser Franz Joseph I (Oostenrijk-Hongarije)    

Ataturk en de onafhankelijkheidsoorlog

Voor de Duitse nationalisten betekende de uitkomst van de eerste wereldoorlog een ramp van Bijbelse proporties. Met het Dictaat van Versailles viel het eens machtige Duitse rijk ten prooi aan de Entente. De eerste jaren van de nieuwe Weimar republiek, die uit de resten van het Duitse rijk verrees, werden dan ook gekenmerkt door een grote teleurstelling en machteloosheid. Maar met het einde van de oorlog hield de strijd nog niet op. In Rusland vochten de witte en rode legers om de verovering van gigantische stukken territorium, in Fiume riep de proto-fascist Garbrielle D’Annunzio een vrijstaat uit en in de Baltische regio was er veel Freikorps activiteit. In Duitsland kenmerkte dit de aanvang van de revolututionaire ‘kampfzeit’ en het felle verzet tegen de onderdrukking van Versailles.

Ondertussen was ook het Ottomaanse rijk ineengestort, haar eens machtige leger werd geplaagd door deserties, munitie- en wapentekorten. In 1919 patrouilleerde geallieerde troepen door de straten van Istanboel. Christenen en andere minderheden wilden het rijk ontbinden en hun eigen staten uitroepen. Armenië eiste onafhankelijkheid en de geallieerden wilden grote delen van Anatolië aan de Grieken toekennen. Toen de Grieken de stad Smyrna en haar achterland bezette, kwam de Griekse droom van de heroprichting van het Byzantijnse rijk dichterbij dan ooit te voren. Terwijl de Ottomaanse kusten omsingeld waren door geallieerde slagschepen, gaf de Ottomaanse sultan Abdul Hamid II steeds meer toe aan de eisen die de geallieerden aan hem stelden.

Dit alles veranderde echter in mei 1919 toen Mustafa Kemal Pasha (later bekend als Ataturk) in Anatolië landde en de Turkse onafhankelijkheidsoorlog uitriep. Kemal startte een nationale bevrijdingsbeweging tegen de annexaties die het Turkse heartland bedreigden. Zij voerden niet alleen een onwaarschijnlijke strijd tegen de Armeense en Griekse legers, incidenteel zelfs tegen de Ottomaanse legers, maar waren de facto ook in oorlog met de geallieerde machten. Met deze vier jaar durende strijd (1919-1923) werd de nieuwe Turkse natie gevestigd, zoals uiteindelijk werd vast gelegd in het Verdrag Van Lausanne.

'Ataturk' Mustafa Kemal

Deze gigantische prestatie van Mustafa Kemal vormde een grote inspiratie voor de Duitse nationalisten en de wanhopige Duitse natie. Deze ‘Turkse lessen’ verleenden een nieuwe impuls aan de Duitse nationalisten, die de Duitse natie van het Dictaat van Versailles wilden bevrijden. Zo was het NSDAP orgaan de ‘Völkische Beobachter’ duidelijk toen deze verklaarde: “Vandaag de dag is Turkije de jongste natie. Eens zal ook de Duitse natie gedwongen zijn om zichzelf op de Turkse methode te beroepen.” Volgens de Völkische Beobachter waren de Sultan en de minderheden als vijfde colonne de uitvoerende macht van de Entente geworden en moest de nationale oppositie van Mustafa Kemal geprezen worden.

Later verklaarde ook Adolf Hitler zelf in een interview dat de succesvolle strijd van Mustafa Kemal hem het vertrouwen gaf dat de nationaal socialistische beweging ook succesvol zou zijn. In dat opzicht beschreef hij de Turkse nationale beweging als zijn “schijnende ster in de duisternis”. Hij benadrukt: “Turkije was onze bondgenoot in de eerste wereldoorlog . De treurige uitkomst van deze strijd woog net zo zwaar op deze natie als op onze eigen natie. Toen alle geluk hen verlaten had en de natie door een verschrikkelijk lot getroffen werd, was de grote stichter van het jonge Turkije de eerste die als een rolmodel diende voor de opstand tegen de geallieerden.” Voor de Duitse nationalisten was het nieuwe Turkije een voorbeeld van een ‘staat par excellence’; de één-partij staat binnen een völkische context. Het Kemalisme was geen regime, noch een ideologie, maar een ware massabeweging: het levende bewustzijn van 18 miljoen Turken, zonder een enkele uitzondering. In 1938 overleed Mustafa Kemal aan levercirrose.

1934: Ere-uitvaart voor de Turkse ambassadeur Kemalettin Sami in Berlijn

Tweede Wereldoorlog   

De uitbraak van een tweede wereldoorlog zette de nodige druk op het oude wapenbroederschap tussen de Duitsers en Turken. Sinds 1938 hadden de Turken verschillende verdragen gesloten met de Britten. In een Anglo-Turks vedrag uit 1939, verplichtte de Turken zichzelf om de Britten militair te steunen als er een oorlog uit zou breken. Deze oorlogsverklaring bleef echter uit toen in 1939 de geallieerden wederom in oorlog kwamen met het Duitse rijk. Het oude wapenbroederschap was nog niet vergeten en in 1941 sloten de Turken en Duitsers een verdrag, waarin de Turken verklaarden neutraal te blijven in deze oorlog. Hetzelfde jaar boden de Turken de Duitsers aan om Duitse troepen via Turkije naar Irak te laten marcheren, maar werd onder geallieerde druk gedwongen om dit voorstel in te trekken.

Ondanks haar neutraliteit leverde Turkije belangrijke grondstoffen aan het Duitse rijk en gaf zij in het geheim inlichtingen aan het Duitse regime. In de Kaukasus en Balkan dienden vele tienduizenden etnisch-Turkse soldaten in de SS en velen meer in de Wehrmacht. Echter tegen het einde van de oorlog, dwong een geallieerde boycot van Turkije de Turken ertoe dit beleid te herzien. Onder toenemende druk van de geallieerde machten werd Turkije gedwongen haar diplomatieke betrekkingen met het Duitse rijk op te zeggen. Als gevolg hiervan verklaarde Turkije in 1945 het Duitse rijk symbolisch de oorlog. Lange tijd bleef een sterk verdeeld Turkije door zwak leiderschap en (vaak door de geallieerden aangewakkerde) interne conflicten onder de invloedssfeer van de geallieerde machten. In 1952 treed het land toe tot de NAVO.

Händschar Divisie doet het ochtendgebed

Een nieuw Turks nationalisme   

Met de komst van een nieuw politicus, Recep Tayyip Erdoğan, kwam hier verandering in. Hij werd geboren in een arm gezin in de wijk Kasımpaşa in Istanboel en begon zijn politieke carrière bij de islamistische partijen van Necmettin Erbakan, die ook de politiek-religieuze Millî Görüş beweging opzette. Erdogan blijkt een slim strateeg die het politieke spel als geen ander begrijpt. Zijn toenemende invloed en macht doet hem in 1998 voor tien maanden in de gevangenis belanden als politiek gevangene. Na zijn vrijlating richtte hij in 2001 zijn eigen partij op: de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP). Deze partij wint met een overtuigende meerderheid bij de Turkse verkiezingen en in 2002 wordt Erdogan premier van Turkije.

AKP leider Recep Tayyip Erdoğan

Hoewel Erdogan een islamist is, is hij bovenal een pragmaticus, die zich ook bedient van een sterk nationalisme. Zijn ideologie steunt voor een groot deel op de Turkse dichter Necip Fazıl Kısakürek, die ernaar streefde het Ottomaanse rijk weer in haar oude glorie te herstellen. De ‘Westerse Democratie’ wordt hierbij gezien als de vijand van het nieuwe Turkije (het Grote Oosten), wat ertoe leid dat Turkije sinds enkele jaren zich tot groot ongenoegen van haar Westerse bondgenoten van de NAVO aan het vervreemden is en een onafhankelijke koers is gaan varen ten gunste van de Turkse natie.

Met gevaar voor eigen leven voorkomt de Turkse bevolking een staatsgreep

Uiteraard betekend Erdogan zijn neo-Ottomaanse islamitisch-nationalisme een duidelijke breuk met het seculiere nationalisme van Mustafa Kemal, maar beiden weten het doorgaans sterk verdeelde Turkse volk onder hun banier te verenigen en de natie te sterken. Dit kwam onder andere tot uitdrukking tijdens de recente coup d’état die op 15 juli 2016 plaats vond in het land. Deze staatsgreep kon uiteindelijk verhinderd worden door een verenigt Turks volk, dat massaal de straten op ging om met gevaar voor eigen leven en met een ongekend fanatisme het leger van de coupplegers te ontwapenen. Ook in de Turkse diaspora, bij de talloze Turkse immigranten in bijvoorbeeld Duitsland en Nederland, leeft er nog een sterk nationaal bewustzijn. Ten alle tijden blijven Turken loyaal aan hun volk en natie.

In plaats van dit uitzonderlijke nationale bewustzijn te bekritiseren, doen nationalisten er wellicht beter aan om net als in het verleden daarvan te leren en hier inspiratie en kracht uit te putten!